Το βασικό τρίγωνο

Ήταν απορίας άξιο, πώς εγώ, ένα άθλιο υποκείμενο, τολμούσα να αρθρώσω λόγους κριτικής για τα έργα αυτά; θα μπορούσα να καταλάβω και μόνος μου το μέγεθος του λάθους μου, χωρίς να είναι ανάγκη ο κ^ος πρόεδρος της επιτροπής ελέγχου και συμπεριφοράς να μ’ επαναφέρει στην τάξη.

Για όποιον έχει ζήσει μακριά από τον τόπο του σε μέρη και πόλεις με πλούτο, πολιτισμό ευρωπαϊκό και δύναμη, είναι εύκολο να καταλάβει αυτά που περιγράφω, με μια προϋπόθεση, ότι δεν έχει αφομοιωθεί αλλά διατηρεί τον πολιτισμό τον δικό του. Είναι απίστευτο πόσο αλαζονικά, ειρωνικά κι επιτιμητικά φέρονται στους αδύνατους, ή σ’ αυτούς που προέρχονται από μικρούς τόπους, απ’ την περιφέρεια, γενικά όσους θεωρούν κατώτερους της θέσης που αυτοί θεωρούν ότι έχουν. Δεν είναι εξάλλου τυχαίο ότι ο πολιτισμός τους περιλαμβάνει τον Μεσαίωνα, την Ιερά Εξέταση, την αποικιοκρατία, τον φασισμό, τα ναζιστικά στρατόπεδα και πλείστα άλλα. Κυρίως όμως η στάση τους αυτή καθορίζεται από το σύμπλεγμα που έχουν για τους λαούς, μικρούς ή μεγάλους με χρονικό βάθος στον πολιτισμό.

Θα μπορούσα να δεχτώ ότι έχει δίκαιο, αυτό που με ξένιζε ήταν ο τρόπος που αντιδρούσε. Δε θα ‘πρεπε να του δημιουργείται η απορία, αφού ήταν πασίγνωστο στη Μεγίστη των Σχολών όπου φοιτούσα, ότι ήταν αδύνατον να αντισταθώ εις τον πειρασμό της κριτικής. Είχαν εξάλλου δημιουργηθεί πάμπολλα επεισόδια στην διάρκεια της φοίτησής μου. Θα ‘πρεπε μετά τόσα έτη και προ των τελικών εξετάσεων να είναι πιο ανεκτικός. Κυρίως όμως έπρεπε να γνωρίζει ότι τα έργα των καθηγητών υπόκεινται σε κριτική από την στιγμή που εκτίθενται δημόσια. Η τέχνη και η πολιτική έχουν νόημα όσο οι άνθρωποι μπορούν και έχουν το δικαίωμα να κρίνουν.

Αυτή μου η αδυναμία, του εξήγησα, δεν αφορούσε σε θέματα αισθητικής μόνον, αλλά και στα λεγόμενα της πολιτικής, στα κοινωνικά και γενικά απέναντι σε ό,τι ένας άνθρωπος με αρτιότητα των αισθήσεων και με λειτουργούντα εγκέφαλο μπορεί να αντιληφθεί. Δυστυχώς, ο κ^ος πρόεδρος, ούτε κανείς άλλος είχε υποψιαστεί ότι το κίνητρο του κριτικού ερεθισμού δεν αφορούσε σε αυτό καθεαυτό το έργο, τα νοήματά του ή την εξωτερική μορφή με την οποία αποτυπωνόταν. Ήταν δύσκολο βεβαίως να έχει διαγνωστεί ότι το πάθος μου αυτό γεννιέται αλλά και τρέφεται απ’ το σιχαμερό τρίγωνο. Όποια συμπεριφορά ή κατάσταση είχε σα γενέθλιο τόπο το ειδεχθές αυτό σχήμα, με προκαλούσε κατά τρόπο τόσο πιεστικό, ώστε να μην μπορώ να απαλλαγώ από την πίεση, παρά μόνον εκφράζοντας, με ήπιο βέβαια τρόπο, την άποψή μου. Άποψη βέβαια που δε μπορούσε παρά να είναι δυσάρεστη.

Βέβαια δε μπορώ να ισχυρισθώ ότι η κριτική που ασκώ, δυστυχώς εξακολουθώ να υποκύπτω στο πάθος μου, είναι αντικειμενική, εξάλλου είναι αμφίβολο αν μια τέτοιου είδους κριτική υπάρχει. Μπορώ όμως να διαβεβαιώσω, όπως άλλωστε έκανα και ,με τον κ^ο πρόεδρο, ότι η κριτική έγινε μετά από σκέψη και χωρίς ιδιοτέλεια ή φθόνο.

Ο κ^ος πρόεδρος με άκουγε με μεγάλη προσοχή, σοβαρός, με ακύμαντο πρόσωπο, ατάραχος, χαρακτηριστικά που ανήκουν σε όλα τα άτομα που καταλαμβάνουν υψηλές θέσεις εξουσίας, το πιθανότερο είναι ότι τις καταλαμβάνουν εξ αιτίας αυτής τους της ικανότητας. Αντιθέτως για τις ταπεινότερες θέσεις εξουσίας, π.χ. θυρωρούς, ταμίες, δημόσιους υπάλληλους κ.α. απαιτούνται τα ακριβώς αντίθετα χαρακτηριστικά.

-Αγαπητέ μου Αριστοτέλη, όλα αυτά που μου λες και λογικά φαίνονται και αληθή είναι. Θα ήθελα όμως να μου πεις πώς σχετίζεται το τρίγωνο, το σιχαμερό όπως λες, με τον λόγο για τον οποίο σε κάλεσα; Τι εννοείς ακριβώς;

Το ότι μου απηύθυνε το λόγο χρησιμοποιώντας το μικρό μου όνομα με καθησύχασε.  Μόνο για ελάχιστους το έκανε, και ήταν σημάδι συμπάθειας, ακόμη και εκτίμησης. Απ’ την άλλη όμως, η ερώτηση οδηγούσε σε συζήτηση που πάση θυσία ήθελα να αποφύγω. Κακώς είχα αναφερθεί στο καταραμένο τρίγωνο.

Πήρα την απόφαση να του πω ακριβώς τι σκεφτόμουν μέσα σε μια στιγμή, παρ’ όλους τους κινδύνους. Θα μπορούσα βέβαια με διάφορες εξυπνάδες και περίπλοκα ή διφορούμενα νοήματα, επιδεξιότητα στην οποία είχα φυσικό ταλέντο, ν’ αποφύγω μια απ’ ευθείας αντιμετώπιση του θέματος. Αυτή η λύση, περιείχε μεγάλους κινδύνους, αφού αναπόφευκτα θα ‘πρεπε να περιλάβω τον κ^ο πρόεδρο στην οργάνωση του τριγώνου. Μια τέτοια προσπάθεια όμως θα ήταν ανώφελη, άσκοπη, μάταια, αφού ήξερα πολύ καλά ότι δε θα μπορούσα τελικά ν’ αντισταθώ στον πειρασμό να του πω την αλήθεια. Εξ άλλου είχα την υποψία ότι ακριβώς  αυτοί οι κίνδυνοι ήσαν το κίνητρο για να νοιώθω ζωντανός και δημιουργικός. Έτσι, σαν μέσα από μια έκρηξη μέσα μου παραδόθηκα στον κίνδυνο παρά στην πονηρή υπεκφυγή. Στο κάτω-κάτω αυτό ήταν το μυστικό μου όπλο. Πράγματι, αυτή την ίδια έκρηξη, πριν λίγα χρόνια, είχα νοιώσει τελειώνοντας το γυμνάσιο. Το πέρασμα στην ενηλικίωση δε θα έφερνε καμιά απάντηση στα ερωτηματικά. Έτσι και τότε, σε μια στιγμή, αποφάσισα να μείνω έφηβος, αφού κανένα όφελος δε θα είχα αλλάζοντας συνομοταξία.

«Κύριε πρόεδρε, άρχισα να του λέω, είναι γνωστό από τη γεωμετρία, ότι τρία σημεία ορίζουν ένα επίπεδο. Αν ενώσουμε τα σημεία αυτά μ’ ευθείες γραμμές, θα έχουμε το τρίγωνο. Το απλούστερο γεωμετρικό σχήμα. Ο όρος σχήμα δηλώνει μέρος κάποιου μεγαλύτερου χώρου από τον οποίο χωρίσαμε ένα μέρος του. Όλα όσα συμβαίνουν μέσα στο χώρο που ορίζει το τρίγωνο είναι διαφορετικά με τα όσα ισχύουν έξω από τα όριά του». Από τη μισάνοιχτη πόρτα παρατήρησα ότι η γραμματέας του προέδρου, μια ξανθιά χοντρούλα πολύ τσαχπίνα, παρακολουθούσε με μεγάλη προσοχή τα όσα λεγόντουσαν. Υποψιαζόμουν αυτή και τον θυρωρό, έναν ανάπηρο από τους πολέμους της Αφρικής σαν πιθανούς καταδότες, αφού το βράδυ που τοποθετούσαν τα έργα των καθηγητών με είχαν δει  και οι δύο στην αίθουσα της έκθεσης. Συνέχισα με μεγαλύτερη ζέση, μια και το ακροατήριο είχα αυξηθεί. «Το τρίγωνο έχει τρεις κορυφές και καμιά απ’ αυτές δε μπορεί να υπάρξει αν δεν υπάρχουν και οι άλλες δύο. Είναι αλληλέγγυες και αλληλεξαρτημένες υπαρξιακά. Η κορυφή της εξαθλίωσης δεν αφορά στην πενία ως αντίθετο του πλούτου. Αφορά στην κατάσταση στην οποία περιέχεται ο άνθρωπος που επιδιώκει τον άθλο, δηλαδή το βραβείο, την ανταμοιβή. Το μόχθο, εν τέλει τον πόνο. Ο άθλιος ή καλύτερα αυτός που έχει γίνει άθλιος, ο εξαθλιωμένος, ακόμη και μεταφορικά σημαίνει, δυστυχής, ελεεινός, φαύλος, άνευ ηθικής αξίας, ταλαιπωρημένος. Ο περί τον άθλο, το βραβείο γενικότερα ταλαιπωρούμενος, γιατί το κάνει; Προφανώς για να βεβαιώσει τον εαυτό του ως προς την αξία του. Προσφεύγει για αυτή τη βεβαίωση σε τρίτους που τον βραβεύουν, σε αρχές και δυνάμεις με θεσμοθετημένη και εμπράγματη ισχύ που επικυρώνουν την αξία ή την επιτυχία με τρόπους και πειστήρια αδιαμφισβήτητα. Αυτή η αρχή από όπου και να έλκει την ισχύ της είναι η δεύτερη κορυφή του τριγώνου, τ’ αφεντικά. Δεν εξετάζεται σ’ αυτή την ανάλυση η προέλευση της ισχύος, δηλαδή αν είναι ο πλούτος, τα όπλα, τα μέσα γενικά που διαθέτει αλλά το γεγονός ότι οι εξαθλιωμένοι της εκχωρούν την ισχύ για να επιβεβαιώνει  και ν’ απονέμει το βραβείο.

Η τρίτη κορυφή είναι οι κόλακες, μεγάλη κατηγορία που περιλαμβάνει, γλείφτες, προπαγανδιστές, ειδικούς, μεσάζοντες κ.α. Είναι αυτοί που πείθουν τους εξαθλιωμένους για το μοιραίο της κατάστασής τους και συγχρόνως υμνούν την μεγαλοσύνη των αφεντικών. Προπαγανδίζουν το αναπόφευκτο της αθλιότητας και την θεραπευτική ικανότητα της εξουσίας.

«Για παράδειγμα κ^ε πρόεδρε», του είπα τελειώνοντας, «θα ήμουν εγώ ο άθλιος μπροστά σας αν δεν σας είχαν πληροφορήσει οι ρουφιάνοι ότι άσκησα κριτική για τα έργα των καθηγητών της σχολής; Ιδού το τρίγωνο.»

Όση ώρα του εξηγούσα τη γεωμετρική ερμηνεία της κριτικής πρόκλησης, βαθμηδόν έχανε το ακύμαντο. Κατ’ αρχάς άρχισε να κοκκινίζει από το απαλό ροζ έφτασε στο βαθύ βυσσινί. Το κάτω χείλος του γύρισε κατά έξω, τεράστιο κι έτρεμε. Το μάγουλο κάτω απ’ το δεξί μάτι εσυσπάτο μ’ έναν τρελό ρυθμό, κάτι σαν μάμπο, τα περιποιημένα και παχουλά χεράκια του είχαν γαντζωθεί στα πέτα του σακακιού του τα οποία τραβούσε μετά μανίας προς τα κάτω. Οι τελευταίες λέξεις μου, δηλαδή περί ρουφιάνων, τον έκαναν να εκραγεί, έξαλλος μ’ έβριζε με τις πιο απίθανες ύβρεις. Από τις πλέον σπάνιες και πρωτότυπες μέχρις τις πιο πολύχρηστες. Τελικά με πέταξε έξω και με απέβαλλε δια παντός απ’ τη σχολή. Ουδείς με υποστήριξε εκτός από τον διοικητικό διευθυντή, ο οποίος θαύμαζε το γένος μου, και δυο-τρεις σπουδαστές από τα πρώτα έτη, θαυμαστές αυτοί των δεξιοτήτων μου. Ούτε φίλοι, ούτε συσπουδαστές, ούτε καθηγητές, ούτε κανείς, όλοι συντάχθηκαν με την εξουσία του προέδρου. Με αυτόν τον τρόπο βρέθηκα εκτός του σχήματος εις το περιθώριον που λένε. Δε μετανόησα ποτέ. Η εμπειρία αυτή με δίδαξε ότι η ειλικρίνεια είναι μεγάλο όπλο  απέναντι στην εξουσία και την αθλιότητα. Προκαλεί ταραχή, αποκαλύπτει τι συμβαίνει πίσω από την ατάραχη και κακόμοιρη όψη της.

Παρ’όλον ότι τα γεγονότα αυτά πήραν τέλος με την αποβολή μου απ’ την σχολή, η θεωρία μου περί του βασικού τριγώνου εμπλουτίστηκε με νέα στοιχεία που προέκυψαν από την περιπέτεια αυτή. Το τρίγωνο μπορεί από τυχαίο να γίνει ορισμένο. Υπάρχουν ως γνωστό κατηγορίες και υποκατηγορίες ορισμένων τριγώνων, αλλά και άπειρα τυχόντα. Έτσι, η κορυφή των αφεντικών μπορεί να βρεθεί στη θέση της αθλιότητας ή το αντίστροφο, το ίδιο συμβαίνει και με τις κορυφές της αθλιότητας και του γλειψίματος οι οποίες είναι στενά συνδεδεμένες με το αφεντιλίκι. Όπως του δήλωσα η κριτική μου δεν περιείχε ίχνος ιδιοτέλειας ή φθόνου. Ο ισχυρισμός μου αυτός ήταν και είναι εύκολα αποδείξιμος, αφού ουδέποτε επεδίωξα οφέλη από την κριτική, είτε οικονομικά, είτε κοινωνικά ή θέσεις ισχύος και εξουσίας. Μάλλον τα αντίθετα επέτυχα. Ως προς τον φθόνο, ουδέποτε είχα σχέση μαζί του, πράγμα εύκολα αντιληπτό από τη ζωή που διάγω, ζωή που χαρακτηρίζεται από την αφθονία. Βεβαίως, η έννοια αυτή έχει διαστρεβλωθεί αφού πιστεύεται ότι αφθονία σημαίνει πλούτος, ποσότητα και σπατάλη, ενώ περιγράφει ακριβώς το αντίθετο. Η ολιγάρκεια και το μέτρο παράγουν την κατάσταση της αφθονίας αφού από τη φύση τους απαγορεύουν την εμφάνιση του φθόνου.

Θεωρώ χρήσιμο να σημειωθεί ότι ο φθόνος είναι παράγωγο της ζηλοτυπίας. Η μετά ζήλου προσπάθεια αντιγραφής ενός πρότυπου έχει ως αποτέλεσμα ή την πιθηκοποίηση αν μερικώς ή ολικώς επιτύχει ή τον φθόνο αν η μίμηση αποτύχει και ο περίγυρος δεν επιβεβαιώσει.

Από πολύ νωρίς στη ζωή μου αντιμετώπισα την εχθρότητα όποτε δοκίμαζα να ασκήσω το δικαίωμα της κριτικής. Χρειάστηκε έτσι να ασκηθώ και να προετοιμαστώ. Επέλεξα σα κύρια όπλα, τα οποία μου επέτρεψαν να επιβιώσω στον περίγυρο του συστήματος, την αθόρυβη εργασία και την αποφυγή της δημοσιότητας. Ισχυρότατα όπλα έναντι των οποίων τα αντίστοιχα όπλα του συστήματος, δηλαδή η λογόρροια και η δημόσια έκθεση και επίδειξη είναι ανίκανα να επιφέρουν οιαδήποτε βλάβη. Η στάση αυτή μπορεί να μου δώρισε τον τεράστιο χώρο που βρίσκεται εκτός των ορίων του συστήματος και την πραγματική εμπειρία της ελεύθερης βούλησης. Με στέρησε όμως πολλές από τις λεγόμενες καθημερινές απολαύσεις. Σε τελικό πάντως απολογισμό μάλλον ωφέλεια είχα παρά στέρηση.

Οι απαιτήσεις όσων θα ήθελαν ν’ αποφύγουν την αθλιότητα της επιβράβευσης, δεν πρέπει να είναι μεγάλες. Θα πρέπει να καλλιεργούν την ποιότητα της αναπνοής, την φυσικότητα της κίνησης και την εργασία στο μέτρο που απαιτείται για την στέγαση και τη διατροφή. Να είναι φιλικοί και να καλλιεργούν την ελευθερία της σκέψης.

Πώς θυμήθηκα όλα αυτά; Ένας παλιός μου φίλος διάβασε, δεν ξέρω που το βρήκε, ένα γραφτό μου. Από το τηλέφωνο, ενθουσιασμένος, μου ‘πε διάφορα παινευτικά για την πολιτική σκέψη που κρυβόταν μέσα στο κείμενο και άλλα τέτοια. Ευχαρίστησα όπως έπρεπε, τι να ‘κανα;

Τρομοκρατήθηκα όμως πολύ. Πολιτική σκέψη γέρος άνθρωπος; Πώς τα κατάφερα; Μια ζωή έκανα τα πάντα για να κρατηθώ στο περιθώριο που μου χάρισε ο κ^ος πρόεδρος, και ‘γω ήμουν μεσ’ τα σκατά χωρίς να το ξέρω.

Εγώ απέφευγα την πολιτική όπως ο διάβολος το λιβάνι. Φρόντιζα πάντα το πνεύμα και την ψυχή μου, ή μήπως έτσι νόμιζα;  Το τρίγωνο άρχισε να εμφανίζεται σ’εφιάλτες. Απ’τα πράγματα ήταν αδύνατο να με φανταστώ ούτε στα αφεντικά αλλά ούτε και στους γλείφτες. Συμπερασματικά έπρεπε ν’ανήκω στους εξαθλιωμένους. Όλους αυτούς που νομίζουν ότι νηστεύει ο δούλος του θεού από πίστη, ενώ το κάνει γιατί φαΐ δεν έχει. Στους σκατόμυαλους που χαραμίζονται κυνηγώντας την πλάνη. Πώς έμπλεξα; Εγώ τη ζωή αγαπούσα, τα χρώματα, τ’αρώματα, το δίκαιο, την αναπνοή, τις γυναίκες και τα παιδιά να παίζουν. Μήπως αυτά είναι η πολιτική; Όλοι οι δρόμοι που πήρα, φάνταζαν σαν ταιριαστοί με το ασυμβίβαστο, ενώ πολιτική είναι ο συμβιβασμός. Που έγινε το λάθος;