Ο παρατηρητής

Το σύνολο που λέμε περιβάλλον περιλαμβάνει, έστω κι αν δε γίνεται αμέσως αντιληπτό, και τον παρατηρητή, τον περιλαμβάνει όχι μόνον σαν αντικείμενο των αισθήσεων αλλά και σαν ικανότητα κοσμικής αίσθησης, δηλαδή πέραν της ατομικής.

Το υποκείμενο – παρατηρητής δεν μπορεί  να έχει μόνο λογική, εμπειρική ή επιστημονική άποψη χωρίς να συμπληρώνεται με πνευματική ή μεταφυσική γνώση. Η αντίφαση αυτή, επιστημονικής δηλαδή και μεταφυσικής άποψης συγχρόνως, είναι πέραν της λογικής δυνατότητας άρα πέραν της μηχανιστικής αντίληψης. Το γεγονός αυτό μπορεί να συμβεί μόνο μέσα στη συνειδητότητα του εγερμένου ανθρώπου και αυτό γιατί ο κόσμος μπορεί να ερμηνεύεται μαθηματικά αλλά δε λειτουργεί μόνον έτσι.

Πολύ καλό παράδειγμα αυτής της συμπληρωματικής αντίφασης είναι ο ναός του Παρθενώνα. Σ’ αυτό το έργο η λογική και η μηχανική συναντά την πνευματική και μεταφυσική αντίληψη και δημιουργείται ένα αποτέλεσμα τελειότητας τέτοιο που υπερβαίνει την παροδικότητα σα χρονικό γεγονός. Όταν αυτές οι αντιφάσεις αποκτούν συμπληρωματικότητα μηδενίζεται ο χρόνος και η παροδικότητα, και η αισθητική παύει να είναι ζητούμενο αλλά γίνεται πράξη και έργο από μόνη της.