Η ανάπτυξη, η αυθεντική και η δόλια γραφειοκρατία 25/1/2014

 Πρόσφατα μόνον άρχισαν να εξετάζονται σοβαρά τα πολλά προβλήματα που προκαλεί σαν παρενέργειες η οικονομική ανάπτυξη. Η εξέταση αυτή αφορά σε κάθε ανάπτυξη, φυσική ή τεχνητή, και στο σύνολο των προβλημάτων που προκαλεί σήμερα σε άλλους τομείς, πέραν της οικονομίας, σαν διάδραση της αλληλεξάρτησης, καθώς και η προβολή των αποτελεσμάτων της στο μέλλον.

Αυτό που σιγά – σιγά αναγνωρίζεται σαν «δυναμική των συστημάτων» είναι το ότι όλα τα προβλήματα προκαλούνται από την έλλειψη συντονισμού των ενεργειών ανάπτυξης. Η ιδιαίτερη και ξεχωριστή δράση, σε τομείς διαφορετικούς, με την υιοθέτηση κατευθύνσεων που δείχνουν ότι εξυπηρετούν μεμονωμένα ζητούμενα, στην πράξη τροφοδοτεί μια αρνητική συσσώρευση.

Σε διαφορετικά επίπεδα αντιμετωπίζεται κάθε κρίση με αποφάσεις και ενέργειες αντιφασικές ή αντιθετικές μεταξύ τους ή επί το πλείστον άκαιρες, οι οποίες δε λαμβάνουν υπόψη μια πιο συνολική ή έστω σύνθετη αντίληψη των προβλημάτων.

Σαν αποτέλεσμα η ποιότητα δεν επιτυγχάνεται και όλα τα μέτρα που δοκιμάζονται αποτυγχάνουν. Το χειρότερο αφορά στο ότι όλες αυτές οι ενέργειες προκαλούν στο μέλλον πολλαπλάσια προβλήματα από όσα προκάλεσαν την ανάγκη διόρθωσής τους.

Κάθε μορφή ανάπτυξης, στο φυσικό κόσμο του οποίου οι άνθρωποι αποτελούν μέρος, πρέπει να στηρίζεται σε ορισμένες εσωτερικές ισορροπίες έτσι ώστε η δομή που αναπτύσσεται να διατηρεί την αρμονία της.

Η ξεχωριστή ανάπτυξη ορισμένων μερών ενός συστήματος πυροδοτεί αλυσιδωτές αντιδράσεις με τελικό σύμπτωμα την δυσλειτουργία και τελικά την υποβάθμιση ή κατάρρευση του συστήματος.

Μέχρι τώρα η δράση προς την κατεύθυνση της λύσης των προβλημάτων που προκαλεί η οικονομική ανάπτυξη βασιζόταν στη διαίσθηση ή στην έμπνευση.

Είναι απαραίτητο να οριστούν τα όρια μέσα στα οποία η ανάπτυξη μπορεί να διατηρεί μια ισορροπία σε όλα τα πεδία των αντιθέσεων και αντιφάσεων που προκαλεί.

Η άγνοια όμως των βραχυπρόθεσμων και μακροπρόθεσμων συνεπειών, λόγω της αλληλεξάρτησης των πραγμάτων, μπορεί να υιοθετήσει διορθωτικές ενέργειες που να είναι τελικά καταστροφικότερες από το αρχικό πρόβλημα. Σήμερα το κυριότερο αίτημα είναι η επαναφορά της οικονομίας σε τροχιά ανάπτυξης. Ποιας όμως;

Οι αλλαγές, οικονομικές, κοινωνικές, περιβαλλοντικές, αποκτούν μια δικιά τους δυναμική η οποία βρίσκεται έξω από κάθε έλεγχο και εκτός συνολικής θέασης των προβλημάτων. Η ανατροπή των όποιων υπαρχόντων ισορροπιών δεν συνοδεύεται από ένα έστω και υποτυπώδες αρθρωτό σχέδιο ή έστω πεδίο αντίληψης και κατανόησης των επόμενων σταδίων αυτής της απρογραμμάτιστης και άναρχης «ανάπτυξης». Τεράστιο ρόλο στο σχεδιασμό επίλυσης των προβλημάτων αλλά και στην εφαρμογή οποιουδήποτε σχεδιασμού παίζει η γραφειοκρατία.

Τι είναι όμως η γραφειοκρατία; Το ζήτημα αυτό είναι πολύ βαθύ αλλά και πλατύ για να είναι δυνατόν να αναλυθεί σε ένα τέτοιο σημείωμα. Είναι όμως απαραίτητο όταν αναφερόμαστε σε τεχνητή ανάπτυξη να παίρνουμε υπόψη το σύστημα της γραφειοκρατίας που θα δημιουργηθεί. Πρέπει δηλαδή να εξετάζεται σαν σύστημα μέσα σε ένα άλλο.

Στα οργανωμένα τεχνητά συστήματα κρατικά ή όχι, η γραφειοκρατία στηρίζει την εξουσία ή την διεύθυνση οι οποίες με τη σειρά τους εκχωρούν μικρό ή μεγάλο μέρος της δυναμικής τους εξουσίας, καθώς και τα μέσα, στη γραφειοκρατική οργάνωση.

Αυτό το μερίδιο εξουσίας δημιουργεί τον διαχωρισμό των γραφειοκρατών σε αυθεντικούς και δόλιους. Οι μεν αυθεντικοί χρησιμοποιούν την εκχωρημένη εξουσία με τέτοιο τρόπο ώστε να εκτελέσουν το έργο που τους έχει ανατεθεί με την μεγαλύτερη αποδοτικότητα για το σύστημα, οι δε δόλιοι τη χρησιμοποιούν προκειμένου να εκπληρώσουν ιδιοτελή συμφέροντα για τον εαυτό τους (χρηματισμός κ.α.) ή για την οργάνωση στην οποία ανήκουν (πολιτικά κόμματα, θρησκευτικές οργανώσεις, ισχυρά πρόσωπα κ.λ.π.), προκειμένου να ανταποδώσουν εξυπηρετήσεις ή να απολαύσουν μελλοντικές εύνοιες (ρουσφέτια κ.λ.π.).

Στις κοινωνικές επιστήμες η γραφειοκρατία εξετάζεται σαν μέρος του μηχανισμού διοίκησης και δεν έχει μειωτική ποιότητα ο χαρακτηρισμός, αντίθετα από ό,τι συμβαίνει στην κοινωνία.

Η γραφειοκρατία χαρακτηρίζεται σαν σχήμα με οργανικά διαρθρωμένη ιεράρχηση και με λεπτομερή καταμερισμό εργασίας.

Στο γραφειοκρατικό σύστημα η εξουσία βασίζεται στην πίστη για την ορθότητα των νόμων, της διαδικασίας εφαρμογής τους αλλά και για το δίκαιο του κανονισμού διαχείρισης. Ο γραφειοκράτης οφείλει πίστη και σεβασμό στο απρόσωπο σύστημα και την ιεράρχηση. Όταν το σύστημα αποκτά πρόσωπο, ιδεολογία και δεν τηρείται η ιεράρχηση, τότε ο μεν γραφειοκράτης ανήκει στους δόλιους, έστω κι αν δεν ωφελείται προσωπικά, το δε αναμενόμενο έργο δε συντελείται όπως σχεδιάστηκε.

Το βασικότερο και ουσιαστικότερο χαρακτηριστικό του γραφειοκρατικού συστήματος υποτίθεται ότι είναι η ύπαρξη ελέγχου που στηρίζεται σε λογικούς κανόνες επιβεβαιωμένους από την εμπειρία που αποβλέπουν στη ρύθμιση όλου του συστήματος με βάση κωδικοποιημένες τεχνικές γνώσεις με σκοπό την επίτευξη της μεγαλύτερης και ταχύτερης αποδοτικότητας έργου.

Στην πράξη αυτό το χαρακτηριστικό αλλοιώνεται από την διαφθορά τόσο της εκτελεστικής εξουσίας όσο και από τη δράση της δόλιας γραφειοκρατίας.

Υπάρχει η άποψη ότι η γραφειοκρατία εξελίχθηκε σε ξεχωριστό και ολιγαρχικό σύστημα, το οποίο από μέσο κυβερνητικής επιβολής των αποφάσεων γίνεται κυρίαρχη εξουσία που νοθεύει το υφιστάμενο πολιτικό σύστημα ακόμη κι αν το ολιγαρχικό πρότυπο δεν υπάρχει σα στόχος.

Παρόλον ότι η γραφειοκρατία είναι υποκείμενη σε άπειρες μελέτες, κρίσεις και αναλύσεις, η κοινωνιολογική ανάλυσή της από τον Μαρξ στην «κριτική του κράτους» και τον Βέμπερ στην «ανάλυση της διοίκησης», παραμένει η ευστοχότερη και ίσως γι αυτό το λόγο από το έργο αυτών των δύο πηγάζουν οι δύο κυριότερες παραδόσεις, είτε αυτές εξετάζονται χωριστά, είτε η μία διασταυρώνεται με την άλλη.

Για τον Μαρξ υπερισχύει η πολιτική λειτουργία της γραφειοκρατίας και η σχέση της με μια ορισμένη τάξη, εννοώντας την άρχουσα. Ενώ για τον Βέμπερ τονίζεται η οργανωτική λειτουργία της γραφειοκρατίας και η ουδετερότητα που πρέπει να την διακρίνει, αφού ενεργεί σαν εργαλείο μεταβίβασης πολιτικών αποφάσεων για την αλλαγή μιας μορφής της κοινωνίας σε  άλλη.

Κοινό σημείο και των δύο παραδόσεων είναι η ιεράρχηση, όπου η κεφαλή μετατοπίζει στους κατώτερους την φροντίδα εκτέλεσης, ενώ οι κατώτεροι πιστεύουν ότι η κεφαλή είναι ικανή να κατανοήσει και να νομοθετήσει ευνοϊκά για το κοινωνικό σύνολο.

Ο Μαρξ προσθέτει ότι η γραφειοκρατία είναι ένα ειδικό σώμα που μέσα σε μια κοινωνία χωρισμένη σε τάξεις, η λειτουργία της αποσκοπεί στο να επιβάλλει μια ευνοϊκή κατάσταση πραγμάτων για την άρχουσα τάξη, υπαγορεύοντας τους κανόνες που νομιμοποιούν την κυριαρχία της. Φανερό είναι ότι ο Μαρξ δε μπόρεσε να προβλέψει ότι η άρχουσα τάξη θα ήταν το κόμμα που οικειοποιήθηκε και διέστρεψε τη θεώρησή του, κάνοντας το λάθος να πιστέψει ότι ο άνθρωπος απαλλασσόμενος από την οικονομική πενία του θα μεταλλασσόταν σε ένα ανώτερο ποιοτικά ον.

Σ’ ένα σύστημα με κυβέρνηση και δομή αντίστοιχη, η γραφειοκρατία ελέγχει τόσο την είσοδο όσο και την έξοδό του, ανιχνεύει δηλαδή και ρυθμίζει, τροφοδοτώντας την κυβέρνηση με τα δεδομένα της ανίχνευσης και εκτελεί τις αποφάσεις της. Το πρόγραμμα της κυβέρνησης αφορά στο πολιτικό σύστημα και στις αξίες της άρχουσας τάξης που αντανακλώνται σε όλες τις όψεις της, τόσο στους σκοπούς όσο και στα κίνητρα.

Από τις πιο αντιδραστικές γραφειοκρατίες είναι αυτές των πολιτικών κομμάτων και του λεγόμενου συνδικαλιστικού κινήματος. Το κοινό συμφέρον τους είναι να μην αλλάξει τίποτα και έτσι υπονομεύουν κάθε αίτημα κι απόπειρα αλλαγής.

Οι πολιτικές αποφάσεις της ηγεσίας του κόμματος ή της οργάνωσης δεν επηρεάζουν στο παραμικρό τις οργανωμένες γραφειοκρατικές ομάδες. Αν τώρα σε αυτούς προστεθούν οι γραφειοκράτες της κρατικής διοίκησης  των κεφαλαιουχικών επιχειρήσεων, οργανώσεις και συμφέροντα με ολιγαρχική ή όχι δομή, βλέπουμε ότι η εκλεγμένη ή όχι πολιτική εξουσία είναι δέσμια της γραφειοκρατίας με την ευρεία έννοιά της και η οποία έτσι αποκαλύπτεται σε σχέση με τον ρόλο που μπορεί να παίξει, στο να γίνουν ή να μη γίνουν αλλαγές.

Είναι μεγάλη ουτοπία να πιστεύει κανείς ότι μπορεί να αντιμετωπιστεί ένα μέλλον με ολοένα μεγαλύτερη πολυπλοκότητα από μια κοινωνία με καθυστερημένη νοοτροπία τόσο της υφιστάμενης ή διαθέσιμης γραφειοκρατίας όσο και αυτής της ίδιας της κοινωνίας που τη γεννά και συναλλάσσεται με αυτή.

Αν πράγματι αυτή η κοινωνία θελήσει ν’ αντιμετωπίσει την σημερινή και την μελλοντική κατάσταση είναι απαραίτητο η εκπαίδευση να μη στοχεύει στην εξυπηρέτηση του κεφαλαίου και των γραφειοκρατικών μηχανισμών. Θα πρέπει να δημιουργηθούν νέοι τύποι εκπαίδευσης έτσι ώστε να καλλιεργείται η ευφυΐα στα πολιτικά, κοινωνικά και παιδευτικά θέματα. Αν πράγματι η κοινωνία και η καλλιέργεια θέλει να ερμηνεύει ορθά τον τρόπο με τον οποίο διαβιώνει και να επιδράσει αποτελεσματικά στις τάσεις ανάπτυξης που επιβάλλει το κεφάλαιο σε μια κοινωνία υψηλής εκβιομηχάνισης, θα πρέπει πολύ ταπεινά ν’ αρχίσει να μαθαίνει να «διαβάζει» την επιστήμη και την τεχνολογία. Αλλιώς θα αναγκαστεί, όπως συμβαίνει ήδη, να μην κυβερνάει τις αλλαγές αλλά να είναι στην ουρά τους, να υπόκειται σ’ αυτές παρά να τις προκαλεί, παρόλον ότι έχει ακριβώς την αντίθετη πεποίθηση.

Κάθε κοινωνία έχει ανάγκη από μια ψυχολογική ή ιδεολογική «κόλλα» συνοχής, οποιοδήποτε κι αν είναι το πολιτικό ή ιδεολογικό μοντέλο.

Για μια κοινωνία σε ριζικό μετασχηματισμό, είναι μεγάλος ο κίνδυνος να καταρρεύσει αυτή η εσωτερική συνοχή. Η αναζήτηση των μέσων που θα συντηρήσουν αυτή τη συνοχή γίνεται ανάμεσα σε πολλά και διαφορετικά μέσα όπως η πειθώ, η βία, η συναίνεση, η θρησκεία, η πατριδοκαπηλία, η ύπνωση, η ελπίδα κ.α. . Αυτός ο κίνδυνος γίνεται μεγαλύτερος αν η παιδεία, τόσο η πολιτική όσο και η πολιτισμική, δεν είναι σε θέση να αντιμετωπίσουν μια μεγάλη αλλαγή. Σε αυτή την περίπτωση είναι αναπόφευκτη μια αυτορύθμιση του συστήματος σε θέσεις ολοκληρωτικές, συντηρητικές, οπωσδήποτε οπισθοδρόμησης. Αυτό σημαίνει ότι η ανικανότητα προσαρμογής της κοινωνικής συμπεριφοράς θα έχει συνέπειες όχι μόνον στην οικονομική ανάπτυξη αλλά και στους δημοκρατικούς θεσμούς.