Μαρξ κατά Μαρξ (24/5/2014)

Μετά την αναπόφευκτη και μοιραία αποχώρηση του διανοητή, του θεωρητικού ή του δάσκαλου Μαρξ από τα εγκόσμια, σχολιαστές, αναλυτές και κάθε είδους κληρονόμοι, νόμιμοι ή όχι, αυτόκλητοι ή υπάλληλοι, αναλαμβάνουν την ερμηνεία, τον σχολιασμό ή την ανάλυση του έργου του. Αυτό που προκύπτει, πολύ συχνά, είναι η διαστρέβλωση ή η παραμόρφωση, πιθανόν όχι πάντα κακοπροαίρετα, αλλά οπωσδήποτε με έλλειμμα συνείδησης, άλλοτε μεγάλο άλλοτε όχι.

Αυτό ισχύει, ειδικά για μια θεώρηση, όπως αυτή των Μαρξ – Ένγκελς, που αφορούσε στην κριτική του πρώιμου αλλά ταχύτατα αναπτυσσόμενου καπιταλισμού. Θεώρηση που οπωσδήποτε αφορούσε στη σχετικότητα του ιστορικού γίγνεσθαι και των κοινωνικών μετασχηματισμών. Μια θεώρηση δηλαδή σε εξέλιξη αλλά ποτέ ένα πρότυπο διακυβέρνησης ή κοινωνικής οργάνωσης.

Παρόλα αυτά, τόσο οι ιδεολογικοί υποστηριχτές όσο και οι πολιτικοί αντίπαλοι, ερμηνεύουν την εργασία των Μαρξ και Έκγκελς σαν πρόταση και όχι σαν κριτική εκτίμηση της ιστορικής διαδικασίας.

Όπως συμβαίνει με όλους τους μεγάλους διανοητές, θα πρέπει, εφόσον σώζονται αυθεντικά κείμενα, να αποκλείονται οι σχολιαστές, ερμηνευτές κ.λ.π. και η μελέτη να γίνεται προσεκτικά με την αγαθότητα της πρόθεσης και την προσωπική σοφία του καθενός, πράγμα που, σαν προσέγγιση είναι πολύ πιο αξιόπιστο από οιονδήποτε ενδιάμεσο, ερμηνευτή ή σχολιαστή.

Η άποψη, όπως αυτή του Weitling, ότι ο κόσμος μπορεί να μετασχηματιστεί από «όπως είναι» σε έναν κόσμο «όπως θα ‘πρεπε να είναι» μ’ ένα επαναστατικό άλμα, δεν είναι μόνον μηχανιστική, άλλά κυρίως αντιδραστική και εμπόδιο σε κάθε μετασχηματισμό που μπορεί να προκύψει χωρίς βία.

Η υπεροχή του Μαρξ έναντι των άλλων οικονομολόγων και των κομμουνιστών της εποχής του, οφειλόταν στη φιλοσοφική του παιδεία. Εξαιτίας αυτής θεωρούσε την οικονομική αλλοτρίωση με τη μορφή της ατομικής ιδιοκτησίας σαν ριζική αιτία όλων των άλλων μορφών αλλοτρίωσης. «…Ο κομμουνισμός είναι η αυθεντική επίλυση της σύγκρουσης ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση και ανάμεσα στον άνθρωπο και τον άνθρωπο, η αληθινή λύση της πάλης ανάμεσα στην ύπαρξη και την ουσία (ύλη), ανάμεσα στην αντικειμενοποίηση και την αυτεπιβεβαίωση, ανάμεσα στην ελευθερία και την αναγκαιότητα, ανάμεσα στο άτομο και το είδος. …» (Κ. Μαρξ. Economic and philosophic manuscripts of 1844. Μόσχα 1961).

Οι προβλέψεις του Μαρξ γύρω από το κομμουνιστικό μέλλον είναι ολιγάριθμες και διατυπωμένες με τους πιο γενικούς όρους, αυτό γιατί ο Μαρξ ενδιαφερόταν για τις προϋποθέσεις μιας νέας και αληθινά ανθρώπινης κοινωνίας μάλλον, παρά για διαλογισμούς πάνω στην πιθανή δομή της. (Κ. Μαρξ & Φ. Ενγκελς. The German ideology. Μόσχα 1964).

Μόνον στην περίοδο της πιο προχωρημένης ανάπτυξης, όπου η κοινωνία δε θα περιοριζόταν από τον «στενό ορίζοντα των αστικών δικαιωμάτων», θα εξαφανιζόταν ο καταμερισμός εργασίας και η διάκριση ανάμεσα σε φυσική και πνευματική εργασία, αφού η εργασία θα έχει γίνει όχι μόνον ένα μέσω επιβίωσης αλλά η πρωταρχική ανάγκη της ίδιας της ζωής και «οι παραγωγικές δυνάμεις θα έχουν αυξηθεί μαζί με την ολόπλευρη ανάπτυξη του ατόμου και αφού ο συνεταιριστικός πλούτος θα ρέει άφθονα».

Με αυτήν την τοποθέτηση θεμελιώνεται η κομμουνιστική αρχή «από τον καθένα σύμφωνα με τις ικανότητές του, στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του», πράγμα όμως απίθανο να συμβεί, αφού προϋποθέτει την αλλαγή της ανθρώπινης φύσης σε μαζικούς αριθμούς. Η κομμουνιστική προσδοκία αγνοεί πέρα για πέρα την δομική ξεχωριστότητα του ανθρώπου και τον θεωρεί μόνον σαν οικονομικό υποκείμενο αγνοώντας τελείως την πρισματική δομή της «εαυτότητας». Γεγονός που επιβεβαιώνεται από την απουσία ανάλυσης της μετατροπής του σε ποιοτικό νέο άνθρωπο.

Με την κατάργηση των ταξικών διακρίσεων («Άντι Ντύρινγκ» Μόσχα 1959. Ένγκελς Φ.) στην μελλοντική κομμουνιστική κοινωνία το «κράτος σαν κράτος» θα εξαφανιζόταν. Όμως ο Ένγκελς δε θέλησε να περιγράψει αυτή τη μελλοντική κοινωνία με λεπτομέρειες και σ’ αυτό τήρησε την αρχή του Μαρξ, ότι δηλαδή, εκείνο που ενδιαφέρει δεν είναι η φύση και το περιεχόμενο της κομμουνιστικής κοινωνίας, αλλά οι συνθήκες που κάνουν τη δημιουργία της δυνατή. Πώς όμως το «ανεπτυγμένο ολόπλευρα άτομο» θα διαχειριζόταν την εξουσία που θα του παρείχε ο συνεταιριστικός πλούτος και η κατάργηση του κράτους;

Η σύγκρουση ανάμεσα στο συγκεντροποιημένο σχεδιασμό και την ατομική ελευθερία θα παραμένει ένα από τα κύρια προβλήματα για όλα τα μελλοντικά πειράματα.

Πως γίνεται μια κοινωνία που στηρίζεται ολοκληρωτικά στις μηχανές άρα και στους σχεδιαστές και χειριστές και διαχειριστές τους να καταργήσει τις τάξεις, ανεξάρτητα από τον πλούτο; Η ιεραρχημένη δομή που επιβάλλουν οι μηχανές στην κοινωνία θα δημιουργήσει αντίστοιχη κοινωνική ιεράρχηση, μια νέα ταξική δομή.

Ο Λένιν από τα πρώτα χρόνια μετά την επανάσταση και κάτω από τη συγκεκριμένη εμπειρία γνώριζε και του προκαλούσε απαισιοδοξία το ότι η ριζική αλλαγή στις σχέσεις ιδιοκτησίας που έγινε από την επανάσταση, με κανένα τρόπο δεν είχε φέρει μια αντίστοιχη αλλαγή στην ανθρώπινη φύση.

Ο Λένιν υποστήριζε εξολοκλήρου την άποψη του Μαρξ και του Ένγκελς ότι οποιαδήποτε λεπτομερής πρόγνωση για την μελλοντική κομμουνιστική κοινωνία ήταν μια «παραβίαση της ιστορικής προοπτικής».

Ήταν γενική πίστη ότι στη νέα κοινωνία η εξουσία θα εφαρμοζόταν μόνο «πάνω στις μηχανές και όχι πάνω στους ανθρώπους» και ότι το ασύγκριτα υψηλότερο επίπεδο γενικής μόρφωσης θα έβαζε τέλος στην «ανεπάρκεια των μαζών» και μια «κολοσσιαία υπερπαραγωγή οργανωτών» θα εξάλειφε την προηγούμενη σταθερότητα (και μονιμότητα) της γραφειοκρατίας (Historical materialism. Ν. Υόρκη 1925 Μπουχάριν). Μόλις δηλαδή θα εξαλειφόταν το μονοπώλιο της μόρφωσης και κάθε άνθρωπος θα αποκτούσε τις βασικές γνώσεις από κάθε ειδικότητα, οι μάζες σαν τέτοιες θα έπαυαν να υπάρχουν και θα μετασχηματίζονταν σε μια «κοινωνία ατόμων με υψηλή μόρφωση». Ο ποιοτικός νέος άνθρωπος.

Μια θεώρηση που δομήθηκε τμηματικά μεσ’ τον χρόνο και ποτέ δεν ολοκληρώθηκε λειτουργικά. Ακόμη και για τους ίδιους τους Καρλ Μαρξ και Φ. Ένγκελς, η θεώρησή τους πρέπει να είχε κενά. Κύρια σε ότι αφορά στην «μαγική» μεταβολή του ποιοτικού χαρακτήρα του «νέου» ανθρώπου, που προδικάζεται αντιεπιστημονικά, ενώ αποφεύγεται και η παραμικρή νύξη για την μορφή των κοινωνικών και άλλων σχέσεων, εκτός από τις γενικόλογες και σχεδόν μεταφυσικές ελπίδες ενός ουτοπικού «όπως θα ‘πρεπε» να είναι κόσμου. Έτσι απροστάτευτα τα κείμενα των Μαρξ και Ένγκελς, αλλά και του Λένιν, «κείνται» στη διάθεση του καθενός καλοπροαίρετου ή όχι ερμηνευτή.

Στο πρόγραμμα του ΚΚΣΕ αναγράφεται ότι ο κομμουνισμός είναι ένα αταξικό κοινωνικό καθεστώς με ενιαία παλλαϊκή ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, ολοκληρωτική ισότητα όλων των μέσων της κοινωνίας όπου μαζί με την ολόπλευρη ανάπτυξη των ανθρώπων, αναπτύσσονται και οι παραγωγικές δυνάμεις στη βάση της σταθερά αναπτυσσόμενης επιστήμης και τεχνικής. Όλες οι πηγές του κοινωνικού πλούτου ρέουν με μεγάλη ροή και πραγματοποιείται η μεγάλη αρχή «από τον καθένα σύμφωνα με τις ικανότητες, στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του». Ο κομμουνισμός είναι μια υψηλή αναπτυγμένη κοινωνία των ελεύθερων και συνειδητών δουλευτών, στην οποία πραγματοποιείται η κοινωνική αυτοδιεύθυνση, η εργασία για το καλό της κοινωνίας θα είναι για όλους η πρώτη ανάγκη της ζωής, η κατανόηση του απαραίτητου, η ικανότητα του καθενός θα χρησιμοποιείται για την πιο μεγάλη ωφέλεια του λαού. Δηλαδή, μια μαγική υπέρβαση.

Ο άνθρωπος διαφέρει από όλες τις άλλες φυσικές οντότητες εξαιτίας της δυνατότητας της επιλογής. Πιθανόν εκτός από το παραπάνω, η διαφορά να περιλαμβάνει την δυνατότητα της αυτοσυνείδησης και εκ της εμπειρίας τη γνώση του εφήμερου και πεπερασμένου χρόνου της ζωής του.

Ο ατομικός νους είναι καθ’ ολοκληρία ιδεατό δημιούργημα της εαυτότητας. Και όχι αποτέλεσμα της μόρφωσης.

Στην πράξη δεν είναι παρά μια υλική οντότητα με όλα τα χαρακτηριστικά της ύλης, η οποία στην προκειμένη περίπτωση έχει αυτοσυνείδηση της ύπαρξής της. Οι αισθήσεις που στηρίζουν την ύπαρξη της ξεχωριστής εαυτότητας πείθουν γι αυτή τη ξεχωριστότητα και δημιουργούν τον δυϊσμό του παρατηρητή και του παρατηρούμενου περιβάλλοντος, ανθρώπινου, φυσικού και τεχνητού.

Πώς γίνονται οι βαθιές ποιοτικές μεταμορφώσεις; Αρκεί η επιτάχυνση της προόδου της επιστήμης και της τεχνικής για την διαμόρφωση του νέου ανθρώπου της πολυεδρικά ανεπτυγμένης προσωπικότητας που αρμονικά συνδυάζει τον πνευματικό πλούτο, την ηθική καθαρότητα και τη φυσική τελειότητα;

Αρκεί η απαλλαγή από την κυριαρχία, την υποταγή και την εκμετάλλευση;

Ερωτήματα που μένουν αναπάντητα τόσο στο θεωρητικό όσο και στο πρακτικό πεδίο.