Η ηθική της βίας (5/10/2014)

Η βασική αντίφαση, ατομική αυτονομία και κοινωνική αλληλεξάρτηση, προκαλεί εδώ και χιλιετίες, από τις πρώτες οργανωμένες μικροκοινωνίες μέχρι σήμερα, την ανάγκη ενός θεσμού ή κανόνα που να συμβιβάζει ή να ρυθμίζει τους πόλους αυτής της αντίφασης. Τη συμπεριφορά δηλαδή του ατόμου σαν μονάδα σε ένα κοινωνικό συνάθροισμα, αλλά και τη συμπεριφορά αυτού του συναθροίσματος θεωρούμενου σαν σύνολο.

Η λέξη «ηθική» προέρχεται από την ελληνική λέξη «ήθος» που σημαίνει: το καθιερωμένο ή αναγνωρισμένο, τη συνήθη διαμονή, το ενδιαίτημα. Το «έθος», εκτεταμένος τύπος του «ήθους» σημαίνει: τη συνήθεια, το έθιμο, τον χαρακτήρα, τους τρόπους, τα έθιμα και την διάθεση των ανθρώπων. Στο σημείο αυτό πρέπει να σημειωθεί ότι κατά την αρχαία ελληνική αντίληψη το «κατ’ έθος» ήταν αντίθετο του «κατά φύση».

Παρόλα αυτά ο ορισμός της «ηθικής» εξαρτάται απόλυτα, όπως συμβαίνει και με τις έννοιες «φιλοσοφία» και «μεταφυσική», από την δεδομένη φιλοσοφική άποψη που εξετάζει το θέμα.

Επίσης η λέξη «ηθική» χρησιμοποιείται συχνά για να περιλάβει προβλήματα που διαφέρουν μεταξύ τους αν και σχετίζονται στενά. Για παράδειγμα το ερώτημα: τι θα έπρεπε να κάνει ο άνθρωπος, ειδικά ή γενικά ή τι πραγματικά κάνει κάτω από ορισμένες συνθήκες για να είναι ή να γίνει καλός. Άλλο ερώτημα: ποια η ουσία των «καλών» πράξεων, ή τρίτο, την κριτική σκέψη πάνω στα υπάρχοντα ηθικά πρότυπα συμπεριφοράς και πάνω στις θεωρίες ηθικών αρχών.

Υπάρχουν επίσης και διαφορετικές γλωσσολογικές ερμηνείες γύρω από την «ηθική» που δεν ενδιαφέρουν το παρόν σημείωμα.

Τακτοποιούμενα σύμφωνα με τους όρους ενός κανόνα δράσης, τα υπάρχοντα ηθικά συστήματα, είναι είτε τελεολογικά είτε δεοντολογικά ή και τα δύο μαζί.

Τα τελεολογικά ζητήματα υποστηρίζουν ότι ο ανώτατος ηθικός κανόνας βρίσκεται έξω από την ηθική σφαίρα όπως: ευχαρίστηση, δύναμη, γνώση, αυτοπραγμάτωση, τελείωση, ευτυχία κ.λ.π. Αντίθετα, τα  δεοντολογικά συστήματα βεβαιώνουν ότι ο ανώτατος κανόνας ηθικότητας είναι ένα χαρακτηριστικό των ίδιων των ανθρώπινων πράξεων.

Οι βασικές μορφές τελεολογικών θεωριών είναι ο «ηθικός ατομισμός» (όπως αντιπροσωπεύεται από τον Επίκουρο και τον Χομπς) και ο ωφελιμισμός. Ο «ηθικός ατομισμός» θεωρεί ότι ο ηθικός κανόνας είναι η ευτυχία του ατόμου ενώ ο ωφελιμισμός αναφέρεται στην ευτυχία της πλειονότητας (Μπένθαμ  έως νεοφιλελευθερισμός), δηλαδή μια στατιστική ευτυχία.

Οι δεοντολογικές ερμηνείες της ηθικής, υποστηρίζουν ότι η ηθική ποιότητα μιας πράξης βρίσκεται είτε στην ελευθερία της, την γνησιότητά της κ.τ.λ. (υπαρξισμός) είτε στην αντανάκλαση ενός γενικού κανόνα ή μιας ιδανικής υποχρέωσης που πρέπει και η ίδια να αιτιολογηθεί κάτω από ορισμένες συνθήκες (Καντ). Ένας σύνθετος τύπος εκφράζεται από την ηθική του Αριστοτέλη και του Θωμά Ακινάτη, υποστηρίζοντας ότι οι ανώτατες αξίες της ανθρώπινης δράσης πρέπει να αναζητηθούν στην επιδίωξη της ανώτατης υποκειμενικής ευτυχίας (ευδαιμονισμός, επικοινωνία με το θείο κ.λ.π.).

Μια άλλη προσέγγιση στα θέματα της ηθικής είναι η Μαρξιστική – Λενινιστική που ασχολείται με την θεωρία των ηθικών αρχών. Περιλαμβάνει, χωρίς να περιορίζεται σ’ αυτά, την εξέταση και την εξήγηση της γένεσης και της εξέλιξης των ηθικών αρχών, την διερεύνηση της φύσης των ηθικών ιδεών και κρίσεων και τη διαμόρφωση των ηθικών κριτηρίων. Με τον όρο «ηθικές αρχές» εννοείται το σύνολο των αρχών ή κανόνων της ανθρώπινης διαγωγής που ρυθμίζουν την συμπεριφορά των ανθρώπων στις σχέσεις μεταξύ τους, με την τάξη που ανήκουν και με ολόκληρη την κοινωνία. Οι κανόνες αυτοί προέρχονται από τις απαιτήσεις της κοινωνίας. Πράξεις που συμφωνούν με τους κανόνες ή τα πρότυπα θεωρούνται ηθικές. Πράξεις που παραβιάζουν τους κανόνες ή τα πρότυπα θεωρούνται ανήθικες. Οι ηθικές πεποιθήσεις, απόψεις και αντιλήψεις των ανθρώπων αποτελούν την ηθική τους συνείδηση που είναι μια όψη της κοινωνικής συνείδησης.

Παρόλον ότι ο Μαρξ έγραψε ελάχιστα κείμενα για την ηθική ή την ηθικότητα και παρόλον ότι τα ηθικά κείμενα του Ένγκελς αποτελούνται κυρίως από τρία κεφάλαια του «Άντι Ντύρινγκ» και ένα τμήμα του «Λουδοβίκου Φόυερ – Μπαχ», η υλιστική αντίληψη της ιστορίας δίνει το κλειδί για την Μαρξιστική – Λενινιστική ανάλυση της γένεσης και της εξέλιξης αλλά και των κοινωνικών σχέσεων και ιδεών, συνεπώς για την ηθική και την ηθικότητα. Σύμφωνα με τον Μαρξ οι υλικές και εντέλει οικονομικές συνθήκες της κοινωνίας σχηματίζουν την βάση όπου οικοδομείται το νομικό και πολιτικό σύστημα και στην οποία βάση αντιστοιχούν οι διάφορες μορφές κοινωνικής συνείδησης που περιλαμβάνουν και την ηθικότητα. Για παράδειγμα, ό,τι είναι ηθικό σε μια ιστορική εποχή μπορεί να μην είναι σε μία άλλη αν δεν υπακούει στις ανάγκες της ιστορικής εξέλιξης. Η δουλεία στην αρχαιότητα αλλά και τους νεότερους χρόνους, δε εθεωρείτο ανήθικη, έως ότου θεωρήθηκε σαν τέτοια όταν δεν ήταν σύμφωνη με τις συνθήκες που προσδιόριζαν μια ιστορική εποχή. Ελάχιστο παράδειγμα της σχετικότητας της έννοιας της ηθικής.

Η ατομική ηθική είναι βασικότερη της κοινωνικής, αφού οι κοινωνίες συγκροτούνται από άτομα. Πόσο ελεύθερη όμως μπορεί να είναι η ατομική συνείδηση όταν το άτομο βρίσκεται κάτω από τον κοινωνικό έλεγχο; Το καθήκον, η ευθύνη, η αξιοπρέπεια, οι αρχές, τα ιδανικά, τα δίπολα καλό – κακό και δίκαιο – άδικο ορίζονται ανάλογα με τα συμφέροντα των διαχειριστών της ηθικής σε κάθε ιστορική στιγμή. Πως μπορεί η ατομική συνείδηση να παραμείνει ελεύθερη;

Η ηθική σαν φυσικότητα είναι διάφορη από της παραδόσεις ή της συνήθειες, ανεξάρτητη από τις απαιτήσεις, τις διαταγές ή τις εντολές. Είναι επίσης ανεξάρτητη και μπορεί να είναι διάφορη από την κοινωνική αντίληψη που επικρατεί μια δεδομένη ιστορική περίοδο. Η ατομική ηθική δεν μπορεί να στηρίζεται στην κοινή γνώμη.

Η ηθική δεν μπορεί να αποκτήσει ιδεολογική αξία. Σε ενάντια περίπτωση δομείται ένα σταθερό και τεχνητό σύστημα τρόπων ζωής το οποίο αγνοεί την ιδιαιτερότητα κάθε κατάστασης, η οποία χωρίς ιδεολογικές ή δογματικές επιβολές μπορεί να υπαγορεύσει με φυσικότητα το πρακτέο. Μικρά παραδείγματα: η Σωκρατική φιλοσοφική ηθική – σκέψη προτρέπει τον άνθρωπο να διαλέξει την «σωστή» ζωή.  Το κριτήριο αυτής της εκλογής είναι το «αγαθό» όπου αγαθό σημαίνει το καλό, το ήπιο, το ευγενές. Η κατευθείαν συσχέτιση με την τάξη των ευγενών, οι οποίοι αποκαλούνταν «αγαθοί άνδρες», είναι προφανής. Ακόμη, αυτή η σχολή σκέψης και η ανάλογη συμπεριφορά δεν ενδιαφέρεται ν’ ανταλλάξει τον πόνο με την ευχαρίστηση. Η ευτυχία μάλλον βρίσκεται στο ενδιαφέρον για την «επιμέλεια» και την «φρόνηση» όπου επιμέλεια σήμαινε την φροντίδα και την προσοχή προς κάτι ενώ «φρόνηση» σήμαινε την αναγκαία αρετή για την κυβέρνηση των ανθρώπων και την διοίκηση των πραγμάτων, κατά των Πλάτωνα η διάθεση με την οποία κρίνουμε τι είναι πρακτέον και τι ου πρακτέον.

Μία άλλου στόχου ιδεολογική ηθική, σαν δεύτερο παράδειγμα, είναι η λεγόμενη «κομουνιστική ηθική», κατά την οποία, πολύ συνοπτικά, η ηθική είναι μια ιδιότητα που αποδίδεται στις ενέργειες εκείνες που παράγουν ή προωθούν και υποστηρίζουν μια ορισμένη μορφή κοινωνίας.

Είναι φανερό ότι ένα τόσο τεράστιο θέμα όσο αυτό της ηθικής και της βίας που προκύπτει στις ανθρώπινες σχέσεις δεν είναι δυνατό να εξαντληθεί σε ένα μικρό σημείωμα. Ούτε είναι και μέσα στις δυνατότητές μου να αντιμετωπίσω ένα τέτοιο θέμα. Τα σημειώματα αυτά γεννιούνται από τους προβληματισμούς και τις εμπειρίες της ζωής, τα διαβάσματα και τις συζητήσεις.

Όποιος μελετά και εξετάζει τα ζητήματα αυτά και δεν έχει δογματικά ή επιπόλαια υιοθετήσει έναν τρόπο ζωής, αντιλαμβάνεται ότι είναι μάταιη η προσπάθεια μιας συνειδησιακής τακτοποίησης παρά μόνον μια αποδοχή της επικρατούσας αντίληψης είτε ακαδημαϊκά είτε πολιτικά. Η ηθική δεν είναι θέμα λογικής αλλά καρδιάς. Σαν τεχνητή κατασκευή προκύπτει από τις ανάγκες ή ελλείψεις που δημιουργούνται σε μια κοινή, κοινωνική που λέμε, ζωή. Και γι αυτό το λόγο, η τεχνητή δηλαδή υπόστασή της θα υπολείπεται πάντα της φυσικότητας.

Οι νόμοι και οι ηθικές ορίζονται από τις κυρίαρχες και εξουσιαστικές ομάδες ή τάξεις και περιέχουν τη βία αφού αυτή είναι το κύριο μέσον επιβολής κανόνων πέραν των φυσικών.

Στη φύση εκτός από τις ανθρώπινες κοινωνίες δεν υπάρχει κυρίαρχο γεγονός ή είδος. Δεν υπάρχει μονιμότητα, συσσωρεύσεις και κέρδος. Η διαφορετικότητα δεν εμποδίζει την συνύπαρξη. Η κύρια αντίφαση, αυτονομία και αλληλεξάρτηση, κινεί τα πάντα αρμονικά. Αντίθετα στις ανθρώπινες κοινωνίες όπου το βασικό αυτό δίπολο ταλαντεύεται ανώμαλα με κίνητρο τον ανθρώπινο εγωισμό και την ξεχωριστότητα του ατόμου, η δυσαρμονία αυτή βρίσκει το ιδανικό μορφικό παράγωγό της στην εξουσιαστική κουλτούρα που ανέπτυξε ο λεγόμενος «καπιταλισμός» αλλά εν ολίγοις και κάθε «-ισμος». Μια κουλτούρα της βίας, της εκμετάλλευσης της φύσης και του ανθρώπου χωρίς πνευματικές αξίες, της υποταγής στην υλική αβεβαιότητα και στην ανασφάλεια του υπηκόου.