«Εντροπία και αταραξία» (6/12/2014)

Σαν σύστημα θεωρείται, σύμφωνα με την επικρατούσα μέχρι σήμερα αντίληψη, κάθε οργανωμένη πολυπλοκότητα στοιχείων, υλικών ή νοητικών, δηλαδή, κάθε σύνολο που υπάρχει ή κινείται ή διατηρείται δια μέσου των μεταβολών του σαν ξεχωριστή οντότητα – ολότητα σε σχέση με ένα πλατύτερο περιβάλλον.

Ένα σύστημα προσδιορίζεται από την έννοια της ολότητας τόσο από την άποψη της ουσίας όσο και από την άποψη της συμπεριφοράς του σε σχέση με το περιβάλλον που το περιβάλλει, τόσο σαν αλληλεπίδραση όσο και σαν αλληλεξάρτηση.

Τα  θέματα αυτά είναι από την φύση τους πολύπλοκα και γι αυτόν τον λόγο δεν πρέπει να επιδιώκεται η κατανόηση καθ’ ολοκληρία. Ειδικά στα τελευταία χρόνια παρουσιάζεται στις επιστήμες μεγάλος αριθμός εννοιών του συστήματος, πράγμα που μπορεί να οδηγήσει σε παραπάνω σύγχυση όσο οι επιστήμες μένουν ξεχωριστές και ειδικές και δεν συντίθενται σε μια επιστήμη του όλου.

Η εντροπία είναι μια έννοια συνδεδεμένη απόλυτα με την έννοια του συστήματος, που αφορά στην οργάνωση (αρνητική εντροπία) και στην αποδιοργάνωση (θετική εντροπία) ενός συστήματος. Στην πράξη η εντροπία αυξάνεται όσο αυξάνονται και οι πιθανότητες ενώ μειώνεται όταν οι πιθανότητες μειώνονται σε δυνατότητες. Η αύξηση της πληροφορίας συνεπάγεται μείωση της εντροπίας. Η εντροπία δεν μειώνεται μόνον όταν υπάρχουν διαθέσιμες πληροφορίες, αλλά και από την ανθρώπινη δράση που γίνεται δυνατή από την άντληση πληροφοριών από το περιβάλλον.

Η φύση από μόνη της, χωρίς δηλαδή την διαλεκτική ικανότητα του ανθρώπινου νου, οδηγεί σε καταστάσεις μέσης κατανομής που είναι και οι πιο πιθανές καταστάσεις ισορροπίας. Μπορούμε με ασφάλεια να συμπεράνουμε ότι η εντροπία ενός συστήματος είναι η μέτρηση του βαθμού αταξίας του. Η μείωση της εντροπίας, δηλαδή η αύξηση της οργάνωσης και της τάξης χαρακτηρίζει κάθε σύστημα με κυβέρνηση και γενικά την ζωή.

Ένα κλειστό και απομονωμένο από το περιβάλλον και τον εξωτερικό κόσμο σύστημα τείνει να γίνει όσο το δυνατόν λιγότερο οργανωμένο. Το σύστημα αυτό τείνει να βρεθεί στην πιο πιθανή κατάσταση μονιμότητας, να χάσει δηλαδή την δυναμική του ισορροπία και να γίνει ασθενές. Αυτό είναι αναπόφευκτο αν η φύση αυτού του συστήματος είναι ανοικτή, δηλαδή διαθέτει μία τουλάχιστον είσοδο και μία έξοδο προς το περιβάλλον αφενός και κυβερνητικό μηχανισμό αφετέρου.

Ο Wiener, πατέρας της κυβερνητικής αναφέρει ότι «… η ζωή και η οργάνωση αποτελούν μικρές νησίδες στο σύμπαν…».

Η συνολική εντροπία ενός κλειστού συστήματος δεν μπορεί ποτέ να μειωθεί, δηλαδή να οργανωθεί από μόνο του. Οι πιθανές εξελίξεις είναι: ή να αυξηθεί η εντροπία του με μη αναστρέψιμες διαδικασίες ή να παραμείνει σταθερά αμετάβλητη μέσα σε αδιευκρίνιστα όρια της σταθεράς αυτής κατάστασής του.

Η μείωση της εντροπίας με την έννοια της αύξησης της οργάνωσης και της τάξης χαρακτηρίζει κάθε αυτορυθμιζόμενο κυκλικού δεσμού κυβερνητικό σύστημα, δηλαδή όλη τη ζωή.

Έτσι δημιουργούνται ερωτήματα σε σχέση με την ικανότητα ενός ανοιχτού συστήματος να αντλεί πληροφορίες από το περιβάλλον, να τις επεξεργάζεται και να ρυθμίζει έτσι την εντροπία του, διατηρώντας τη δυναμική ισορροπία του. Ερωτήματα που αφορούν στις αστοχίες που συμβαίνουν και στα αίτιά τους. Ποιος είναι ο μηχανισμός ή οι μηχανισμοί που κάνουν την μία τάση να επικρατεί πάνω στην άλλη; Τα αλληλοσυγκρουόμενα συναισθήματα; Η βιολογική ορμή ή η λογική; Η πίεση που ασκεί το περιβάλλον ή η συνείδηση και οι ρίζες;

Τους μηχανισμούς αυτούς καθορίζουν οι εμπειρικές μνήμες, η αγωγή, το όλο γνωστικό πεδίο συνειδητό ή ασυνείδητο, η επιδεξιότητα αξιολόγησης των πληροφοριών, ο πολιτισμός, η ηθική, η θρησκεία, το καθήκον, κ.α.

Πλέγματα πολύπλοκα, αλυσίδες και αλγόριθμοι συμπεριφορών, συνήθως σε σύγκρουση μεταξύ τους.

Πίσω – πίσω η βασική σύγκρουση: η τάση για συντήρηση και η ορμή για αλλαγή. Συνήθως συγκροτείται ένα νοητικό σύστημα που δεν έχει τη δυνατότητα τήρησης ενός μέτρου σε σχέση με το φυσικό ή το ανθρώπινο περιβάλλον, θέλει να το ελέγξει και να κυριαρχήσει πάνω σε αυτό σύμφωνα με τρόπους που θεωρεί ότι είναι σε όφελός του.

Άγνωστος παράγοντας που πολλαπλασιάζει την πιθανότητα απώλειας της ισορροπίας είναι η σύνδεση των φαινομένων μεταξύ τους. Θα μπορούσε κανείς να υποθέσει ότι το ζητούμενο είναι ένα είδος ισοσθένειας μεταξύ θετικής και αρνητικής εντροπίας, πράγμα που θα κατέληγε στην ακινησία του συστήματος, πράγμα ασύμβατο για τη ζωή. Μοιάζει έτσι ότι ματαίως γίνεται η προσπάθεια, η τάση προς την θετική εντροπία, να ισοσθενήσει μέσω της οργάνωσης και της τάξης.

Αυτή η ματαιότητα εξηγεί την οργανωτική μανία που κυριαρχεί στις κοινωνίες που διαθέτουν κατάλληλα τεχνικά μέσα. Δίνει όμως και απάντηση στο ζητούμενο μέτρο. Όσο εξελιγμένο και να είναι ένα ζωντανό σύστημα θα έχει πάντα ανάγκες υλικές, ενεργειακές και πληροφοριακές που καλύπτει από το περιβάλλον, πράγμα που οδηγά στη σκέψη ότι όσο αυτά τα αναγκαία είναι περιορισμένα στα απαραίτητα, τόσο μειώνεται η τάση για περισσότερη οργάνωση, το σύστημα ηρεμεί χωρίς να κινδυνεύει να πέσει σε ακινησία, ενώ η θετική εντροπία θα αυξηθεί με αποτέλεσμα μια διεύρυνση της ελευθερίας του.